Philippines Ram Kong Theihttha Pawl

Luke Sui Kung Ling

Philippines ram cu South East Asia ram pakhat a si ve. Atu lio ah Asia ramrum bik hna cazin ah 12 nak a si. Tikulh 7200 fonh ram a si i 460 cu tungvangpalh meng 1 a kau mi tikulh fate te an si. Tikulh 11, a kauh tungvangpalh meng 1,000 a si mi hna cu Luzon, Mindanao, Samar, Negros, Palawan, Panay, Mindoro, Leyte, Cebu, Bohol, le Masbate an si. Ram pumpi a kauh cu tungvangpalh meng 115,831 hrawng a si. Manila cu an khualipi a si.

Kum 1990 milu rel cazin ah rampum pi minung 60,703,206 an si. Kum 2001 ah 82,841,518, an si i an vawlei meng 1 square ah minung 715 buaktlak an si. Ram pumpi minung 83% cu Roman Catholics, 5% Muslims, 9% Protestants Khrihfa zapi fonh an si. Mirang holh le anmah Filipin holh Tagalog hi an official language a si. 55% hrawng nih Filipino holh an holh. Holh phun 80 hrawng ram pumpi tikulh 7200 ah an holh.

Philippines ram kong ka ti nain an khualipi (Metro-Manila) kong deuh tu a si i a tawikhawh chungin ka ttial. Manila khuapi cu vawlei cung khuangan 10 lak ah aa tel ve mi a si. Atu ah minung nuai 15 an um. Kawlram khualipi he tahchunh ahcun aa thlau tuk. Manila ah innlo le lam, a tthatnakbik cu Makati city a si i Singapore i Rafles place an timi hmun nak in a ropui deuh. Cuika hmun i a ummi International Baptist Church ah Filipin ram Kawlmi Hawikomhnak, (Philippine Myanmar Christian Fellowship) zong thlakhat voikhat zanlei 2:00 PM ah kan i pum.

Pehtlaihnak lei (Public Communication)

Vanlawng dinhnak: International Airport hmunthum ah a um: Manila, Cebu le Mindanao ah. Rili kulh ram an si bantuk in tilawng in ramdang he pehtlaihnak, cun ngatlaih rian hna hi an rian biapi ngai a si. Manila International Airport hi vawlei cung ramkip in vanlawng an ttumnak a si ve. Suimilam minit 7 dan ah vanlawng pakhat lengmang a kai i a ttum peng ve mi hmun a si.

Lam: Khuachung lam hi concrete thletmi lam lawngte a si ko. Lam kaupi pi an tam i a nuam ngai. Khuachung tlanglawng lam (MRT le LRT) hna cu cungcawi lam in an tuah. Vawlei tang a luhnak zong a um. Kawlram ahcun hi bantuk lam hi furlong pakhat hmanh a um rih lo. Lam aa tonnak i overpass (khung-kyaw-ttatta) khi a si lo. Lamhla kalnak (Express Way) pawl lamthluan zulh ah electric thir meitung pipi an bunh mi hna cu a fektuk lai tiah lung an si ngai. A sangpipi an si hna.

Mi zapi cit motor: Lamhla he khuachung he a tli mi zapi cit motor (bus) a tam ngai. Bus nganpi pawl cu thlikik (Air-conditioned) aa tel dih ngawt. Anmah ram ser Jeep motor hme pawl tam ngai an hman. Bus man (fare) pek tikah ticket an kan pek i lamlak chek tikah cu ticket cu hmuhsak an si. Bus a kalkal lampi ah na duhnak hmun poah in dirter i kai khawh le ttumkhawh a si. Kawlram bantuk in bus dirnak hmun theng ah hngah le ttum a si lem lo. Bus nganpi pawl ah ticket tangka khawltu le ticket petu minung pakhat lawng a um. Bus hme pawl ahcun phaisa khawltu (spear?) a um lo. Amawngtu nih phaisa a kholh chih ko. Taxi hi a ngandeuh mi minung 10 tlum pawl le a hmedeuh pawl 3,4 tlum an um. Taxi hmedeuh pawl cu meter system in a man pek a si. Hi lengah motor cycle le Tri-cycle (motor cycle kethum pawl) le ke in zahmi cycle pawl zong an hman rih.

Internet: Nihin vawlei cung minung kan caah a biapibik mi cu Information Technology a si. Cucu Internet service in hman a si. Internet zohnak (internet café) tampi a um. Computer a ngeimi poah nih an inn ah internet service an lak cio ko. Internet a zohthiam mi poah nih zohkhawh a si. Vawlei pi he pehtlaihnak cu Email in siseh, chatroom in siseh zalong te in an hman cio ko. Email timi cu computer Internet in cakuatnak a si i kuat le cangka kuatmi pa/nu nih a rak hmuhcolh mi a si. Chatroom timi cu Internet in biaruahnak a si i ramdang um hawikom pawl he muihmuh buin ca in bia i ruah a si. Bia i chonhkhawh zong a si. Cuticun computer a ngeimi poah nih an inn chungin vawlei cung hawikom he pehtlaihkhawh a si caah a ttha hrimhrim ko.

Telephone: Telephone hi aa cawk kho mi poah nih ngeih a si. Inn phone le cell phone (iken mi phone hmete) an um i cell phone hi an hman bik mi a si. Cell phone hi zapi nih ngeih cio mi a si caah telephone chonhnak hmun (phone booth) pawl a um lo. Mi inn i phone zong va hman a um lo. Cucaah Filipin ram i sianginn a kaimi vialte zong nih cell phone cu i cawk hrimhrim a hau mi a si. Atu hika um Laimi nih kan hmanbik mi pawl cu anmah phaisa Pesos 3000 man hrawng a si. US$ 60 hrawng a si. Mah kan cell phone te cun ca in kan i kua, chonh cu phaisa a dih deuh caah. Ramdang phone kan ngaih, kan chonh hna. Ca in ikuat khawh zong a si.

Electric mei: Electric mei a ttha ngai. An ramchung lamhla khuapi tiang Suimilam 24 chung mei an pekkhawh hna an ti. Mei an ngeih caah suimilam 24 chung hun mi dawr pawl (Eg. 7 Eleven, MacDonal, Jolibee, KFC) hmunkip ah a um. Electric mei in seh vialte ah siseh, computer, internet, rawlchuan tikhinnak tiang hman a si caah Rangoon bantuk in thing le meihol in rawl chuan a um lo. Minung khuasaknak ah a biapibik mi Ti, Mei le Lam (Pehtlaihnak) hna a tthat caah an ram um a nuam hrimhrim ko. Minung pumpak cio i an izuamnak cungah an tthanchonak cu aa hngat ko tikhawh a si.

Company ngan pipi

Ramdang mirum he ttuantti in company nganpi pi le dawr nganpi pi SM (Shoe Mart) le Robinsons, International bank le Hotel hna tampi a um. SM le Robinsons dawr inn hna a dirnak a kauh cu pumpalulh chuihnak cerhtual pa 2 fonh kau tluk an ngan hna. Dot 4,5 inn nganpi pi an si hna. A chung ah dawr phun le thil phun a tling. Eidin dawr phunkip, baisakup zung, lentecelhnak, hlasaknak (stage show), tbt. Kawlram i lamthluan innkip ah thil an dawr cio bantuk khi a um lem lo. Cu SM le Robinsons ahcun thil a tlin caah thil cawtu nih hmundang kal hau lo in cu hmun pawl ahcun cawk a si ko. Hiti ramdang bawmhnak he thil nganpi pi an ram ah a um caah rammi tampi rianttuan awk an ngei. An rammi kha rrianttuantu ah tampi an hman hna caah. Fiannak caah pakhat chimning law: Korea nih Manila khuapi ah Khrihfa mission rian tampi an ttuan i tutlai lawng Korea mi nih an tlaih i Filipin mi tampi an hman hna caah rian tampi cu mission rianttuannak nihcun a pek hna. Ramdang he pehtlaih cu a ttha hrimhrim ko.

Ramdang ah rianttuan an tam

An cozah nih ramdang kalnak hi a onh hna pin ah thazaang a pek hna caah ramdang ah tangka kawl in rian a ttuanmi an tam. Cozah nih tthate in a theihhngalhpi hna i an kalnak zong a fawi, tlam a tling. Cozah sin ah tax hmante in an pek ve caah an cozah nih phaisa tampi a hmuh ve. Ramdang ah rianttuan a kal mi pawl ah hin pa nak in nu an tam deuh an ti. Mi tambik nih an va ttuanbik mi rian cu entertainment rian a si an ti. An nu pawl hi atu lio vawlei cungah an duh ngaimi lam (chanthar lam kan ti lai cu!) le hla an thiam. Cun mi chonhbiak zong an thiam. Hiti zapi tlawnlen ning zoh ah hin nu hi pa nakin an lar deuh. An ramhum (president) nu a si caah a si hnga maw dek! Leng ka chuah hnihkhat i tlanglawng, bus cungah pa nih nu tthutnak ttha deuhmi an kianh hna khi ka hmuh ttheu.

An nuncanning

An minung hi kanmah Laimi muisam an keng. Colony chan ah Spain ukmi an si. Cucaah an biakinn, cozah inn, lam an serning, pungsan an suai ning hna hi Spain pawl tuahning in nihin tiang kan kal ko rih tiah kan cacawn hawi le Filipin mi nih an ti. Nihin ahcun America nih sipuazi le zatlang nun (social life) lei ah tampi a khuh (influence) cang hna. Filipin mi lakah America rammi sinak he Filipin rammi sinak he a pahnih in a ngeimi an tam ngai. Nu he pa he tawhrolh sau he tawi i hruk cio a si. Nungak tampi cu an hnukhram an ttang le an phei (an karkalak lang dengdeng in) lang dingin angki le skirt an i hruk. Pa tu cu kanmah lei he kan ikhat ko. Pa hni (lungzi) tu a um lo.

Biaknak lei

A cung i ka chim cang bang Filipin cu Khrihfa ram a si. Ka khuaruahhar a harmi pakhat cu Catholic Church nih hin Khrihfa ah an i ruat lo i Protestant Churches pawl zong nih Catholic cu Khrihfa ah an ruat hna lo. Cucu Singapore zongah a si ve. Singapore ka um lio (1999) ah ka computer a ka remhpiaktu tlangval no pa 2 pahnih cu “Nan biaknak zeidah a si” tiah ka hal hna. Catholic kan si tiah an ka leh. “Awh, Khrihfa nan si ve cuta! Kan ikhat, kan umnak Khrihfabu (denomination) lawng kan i dang” ka ti hna tikah an duh lo. “I am not a Christian, I belong Catholic” an ti veve. Filipin zong ah B. Th. le M. Div. a kai lio mi kan umtti hawi ka hal hna i Catholic cu Khrihfa an si lo an ti ko. Zeicadah mah ticun nan ti, anmah pei Khrihfa hrampi cu an si cu ka ti hna tikah “Anmah nih pei Khrihfa kan si lo an ti cu!” tiah an ka leh. Zeitindah hi zumh/ruahnak tiang hi a chuahning a si hnga ti hi ka khuaruah a har ngaimi a si. Hmailei ahcun Roman Catholic hi biaknak (religion) pakhat in a dir te men lai. Atu i Protestant Khrihfa vialte tu hi Khrihfa biaknak (Christianity) ah hmunh teding in thil a kal hnik ko. Zeicahtiah vawlei cung Catholic an tamnak le an tthawnnak bik ram pakhat a si ve mi ah hi ruahnak le hmuhning a um cang caah duhsahte in a karh ko lai ti ka zumh.

Catholic chungah hin phuhnih in an um ve an ti. Phukhat cu Protestant Khrihfa pawl he kan pomning le kan kalning kan i khat ngai ko an ti. Sinain phukhat hna cu zumhnak pial ah an ruah ve hna. Cu hna phu nihcun kum fatin vailamtahnak an tuah peng. Kan hawile mithmuh in a va zohmi zong an um. Zumhnak ah a sangmi pawl nih Bawipa Jesuh Khrih nun tlingte in an zulh caah vailam ah an i tah ngamnak cu a si. Cu bantuk in aa pe mi hna cu chun lai nilin lak ah vailam cu an put i a hmun an phak tikah an thlai taktak hna, thir an khenh taktak hna. An thi he an hnai he. Can zeimawzat hnu lawngah an tthumh tthan hna. Sibawi le sazamate zong ready in chiah an si. A cheu cu sizung ah an tlikpi zokzok hna an ti.

Cacawnnak lei

Democracy ram an si caah zalongte in um a si i a nuam ngai. Sianginn nih an ngeih cio mi Luhnak camipuai awn ahcun le phaisa ngeih ahcun zei sianginn poah ah mah duhmi cawn awk a um i cawnkhawh zong a si. Vawlei cung mitambik nih hmanmi Mirang holh (English) hmannak le holhnak ram a si caah Filipin ram i cacawn cu kan Laimi caah a hlawk ko tiah ka ruah. Khuachung khualak kan i chawh tikah kan duhmi Mirang holh in hal le ipehtlaih khawh a si. Ramdang he zohkep tikah cacawn man le nunman zong a fawideuh ngai. Tahchunhnak a tlangpi in chimning law Singapore le Hong Kong i kumkhat kainak ding phaisa cu Filipin ah kumthum kaikhawhnak a si, America i kumkhat cacawnnak cu kum 4½ kainak he aa tluk. Vawlei lei (Secular) he religious (biaknak lei) he kaikhawh a si. Atu lio ah Philippine ram i Laimi fimnak ca a cawngmi minung 100 hrawng kan si lai tiah ka ruahdamh. Biaknak lei sianginn deuh ah kai a si i secular a kaimi an tlawm ngai rih. Secular course ah Ph. D., M. Sc., Nursing le computer a kaimi hna pikpak in an um. Biaknak lei zong Ph. D., D. Miss., D. Min., M. Th., M. Div., M. A., B. Th. hna kai a si.

Kan nau le tampi fimnak cawng kho hna sehlaw ti saduh kan that tawn. Ramdang (rianttuannak ram) a phan mi unau vialte nih kan nau le cathiam le ca a duhmi poah bomhnak um cio sehlaw fimcawnnak lei ah thazaang ipe bik usih law ti zong ka saduhthah a si. Zeicahtiah, sociologist mifim Marx Weber nih “Fimcawnnak (cacawnnak) hi miphun tthanchonak lam nganbik a si” a timi bia hi nihin kan miphun caah a tthabik, a hmanbik ko tiah ka ruah.

Note: Thlizil Magazine 2006 ca ah ttialmi capar a si.

HIKA zong ah relkhawh a si.

***